Naast een hoekhuis, vrijstaand huis of een rijtjeshuis is er ook een hooihuis. Het betreft een ‘vergeten’ type gebouw dat een belangrijke rol heeft gespeeld in de Nederlandse historie. Naast een bekende horecagelegenheid in Breda komt deze term niet vaak meer voor. Wat is een hooihuis, wat is de geschiedenis van hooihuizen en wat maakt dit type gebouw zo bijzonder? Al deze antwoorden en meer vind je op deze pagina.
Wat is een hooihuis?
Een hooihuis wordt ook wel kaakberg of koeberg genoemd. Het is een langhuisboerderij met een volledig gesloten hooiberg en voorzien van een vast dak aan de achterzijde. Deze boerderijen kwamen voornamelijk voor in het Waterland, de Zaanstreek en de Beemster, en werden soms ook blokschuur genoemd. Er zijn nog steeds een aantal hooihuizen te vinden, verder op deze pagina noemen we een aantal voorbeelden van hooihuizen.
Constructie van een hooihuis
Een hooihuis bestaat uit een vierkant houtskelet met twee gebinten die verbonden zijn met dwarsplaten. Het geheel is bekleed met planken en heeft een tentdak. De dubbele dwars- en lengteschoren zorgen voor stabiliteit van de constructie. De bekleding bestaat meestal uit overlappende planken met zwart teer. Omdat de draagkracht van de drassige bodem in deze regio’s beperkt is, werden de boerderijen grotendeels van hout gemaakt.
Normaal gesproken is het hooihuis een type aanbouw bij de koeienstal van een boerderij, soms staat het echter los van het hoofdgebouw. Dit geheel wordt ook wel een hooihuisboerderij genoemd. Een hooihuis is niet hetzelfde als de hooiberg, die heeft meestal een verstelbaar dak maar geen bekleding en schoren. Een onbekleed hooihuis wordt een kapberg genoemd.
Hier zijn een aantal feiten over hooihuizen:
- Onderzoekers hebben ontdekt dat bepaalde paalsporen sinds de late Bronstijd (1500 voor Christus) geïnterpreteerd kunnen worden als hooibergen, maar hier is geen consensus over.
- In 1975 werden bij opgravingen in Gasselte, Drenthe, paalgaten gevonden die mogelijk acht roedenbergen (met vijf tot zeven roeden) vertegenwoordigen. Deze dateren uit de periode 900-1100 na Christus.
- Er zijn schriftelijke vermeldingen van ‘bergen’ sinds de vroege Middeleeuwen, maar het is niet zeker of dit verwijst naar de bekende hooibergen met een beweegbaar dak.
- De oudste Nederlandse bron waarin bergen worden genoemd dateert uit 1022. Pas in een rekening uit 1345/1346 wordt met zekerheid gesproken over een berg met een verstelbare kap.
- De hooiberg wordt geïntroduceerd als een mogelijk Nederlands fenomeen in de Betuwe, volgens een vroegere onderzoekster die taalkundig onderzoek heeft gedaan. Later kwamen hooibergen ook voor in Noord-Holland, West-Friesland en Schellingwoude.
- Tegenwoordig zijn hooibergen voornamelijk te vinden in Overijssel, Zuidwest Drenthe, Gelderland, Gooi, Utrecht en Zuid-Holland, maar veel zijn er verdwenen.
- In Zeeland, Friesland en Brabant zijn hooibergen al eeuwenlang niet meer aanwezig, met uitzondering van enkele exemplaren.
Geschiedenis van hooihuizen
Onderzoekers van boerderijen dachten lange tijd dat het hooihuis een tussenfase was in de ontwikkeling van een hooiberg naar een stolpboerderij. Volgens Brandts Buys is de hooihuisboerderij, ontstaan uit de combinatie van een langhuisboerderij en een hooiberg.
Dit geldt ook voor de langhuisstolp. Bij de langhuisstolp werd de hooiberg naast en deels in de koestal geplaatst, terwijl bij de hooihuisboerderij de hooiberg meestal achter aan de stal werd gebouwd. Hierdoor kon de stal twee rijen behouden, waardoor het beter geschikt was voor zuivere veeteelt. Dit in tegenstelling tot de langhuisstolp met een eenrijige stal en een geïntegreerde dorsvloer, wat beter geschikt was voor een gemengd bedrijf.
Hooihuizen komen al sinds 1544 voor op kaarten, en de term ‘hoyhuys’ werd al in 1552 in Westzaan gebruikt. Dit verwees waarschijnlijk naar een kleine stolpboerderij met een aangebouwd woongedeelte. Een synoniem was waarschijnlijk ‘berchhuus’, dat voorkwam in de statuten van Haarlem uit 1503, om het te onderscheiden van een echte hooiberg of ‘berch’.
Net als andere traditionele bouwvormen wordt ook het voortbestaan van het hooihuis bedreigd. Moderne technieken zoals inkuilen en het opslaan van hooi in geplastificeerde balen hebben de traditionele hooiberg verdrongen. Veel hooihuizen zijn de afgelopen jaren omgebouwd tot woonruimte, horecagelegenheid of zijn volledig afgebroken.
Een meer zeldzame variant van het beklede hooihuis is het pannenhooihuis. Dit is een hooihuis waarvan de wanden volledig bedekt zijn met dakpannen of andere vormen van dakbedekking. Er zijn nog ongeveer 10 van deze exemplaren bewaard gebleven.
Waar kun je hooihuizen vinden?
Als je een stukje Nederlandse historie in het echt wilt zien, dan kun je hier terecht:
- In Zoelmond, gemeente Buren, staat boerderij de Werff met een unieke hooiberg. Er zijn eigenlijk twee hooibergen op een schuur gebouwd. De berg is in 2005 gerestaureerd.
- In Epse staat een oud boerderijtje met een stal voor Bianca, het Belgische trekpaard, en jongvee. De boer houdt oude gewoonten in stand, en aan de overkant van de weg heeft hij grasland en drie bergen. De schuurberg heeft een bom- en granaataanval in de oorlog overleefd.
- Landgoed Stekkenkamp in Zeesse heeft twee oude hooibergen die langs de weg stonden en het landgoed markeerden. Deze zijn in 2005 afgebroken en vervangen door nieuwbouw.
- Op landgoed Overvelde in Diepenveen zijn drie schuurbergen achter het huis te vinden, en bij nummer 66 staat een vierde schuurberg. Het dak van de schuurberg bezweek onder sneeuw in de winter van 2005-2006, maar is later gerestaureerd.
- In Rijswijk staat boerderij Udo tegen de dijk. Er is een stal voor ossen in de berg gebouwd, met een ondergrondse mestruimte. Er staan twee schuurbergen die tegen elkaar zijn aangebouwd.
- Boerderij de Heetkamp in Driedorp heeft een nest van drie vierroeders, te midden van andere hooibergen en landgoederen.
- Stichting Het Maarkels Landschap heeft enkele hooibergen gerestaureerd, waaronder een vierroeder op zwerfstenen aan de Luttikeveldweg die door de eigenaar zelf is gerestaureerd.
- Op landgoed Verwolde in Laren zijn meerdere hooibergen te vinden, waaronder een grote roggebarg op pootjes en een vierroedige hooiberg bij boerderij Meijer.
- In Waardenburg staat een oude gerestaureerde schuurberg omgeven door woning en schuur met wolfsdaken. Het gebied rond Waardenburg is een hooibergparadijs.
- In Zegveld staat een vijfroedige hooiberg bij een boerderij aan de Rondweg. Dergelijke houten bergen komen niet vaak voor in Zuid-Holland.
Over Het Hooihuis
Dan is er nog Het Hooihuis, een horeca gelegenheid in Roosendaal. Als je de sfeer van hooihuizen letterlijk en figuurlijk wilt proeven, dan kun je hier terecht. Het Hooihuis heeft een rijke geschiedenis die teruggaat tot de vroege 19e eeuw.
Wat begon als een bescheiden boerderij, werd al snel omgevormd tot een herberg waar reizigers en handelaren konden rusten en genieten van een stevige maaltijd. Het pand diende ooit als opslagplaats voor hooi, vandaar de naam “Hooihuis”. Hoewel het gebouw in de loop der jaren is uitgebreid en gerenoveerd, heeft het nog steeds zijn traditionele charme weten te behouden.
